Święta Bożego Narodzenia to wyjątkowy czas w roku, kiedy rodziny i przyjaciele gromadzą się, by wspólnie celebrować radosne chwile, wymieniać się życzeniami i prezentami. Dla wielu osób Boże Narodzenie kojarzy się przede wszystkim z domowym ciepłem, dekoracjami, zapachem choinki, a także z niecierpliwym oczekiwaniem na upominki, które pojawiają się pod drzewkiem. Zwyczaj obdarowywania prezentami nie jest jednak zjawiskiem nowym i wcale nie ogranicza się wyłącznie do kultury chrześcijańskiej. Jego korzenie sięgają dalekiej przeszłości i łączą w sobie tradycje pogańskie, wpływy religijne oraz ewolucję społeczną. W niniejszym artykule przyjrzymy się głębiej temu, skąd właściwie wzięła się tradycja obdarowywania prezentami na święta Bożego Narodzenia, jak kształtowała się na przestrzeni wieków oraz jakie znaczenie niesie dla współczesnych ludzi.
Historyczne korzenie obdarowywania
Tradycja wręczania upominków w okresie zimowym nie narodziła się w próżni – wiele różnych kultur obchodziło wtedy ważne święta, podczas których prezenty miały okazać się symbolem dobrobytu, radości, a nierzadko również pojednania w trudnych czasach. Już w czasach starożytnych Rzymian można odnaleźć zwyczaj obdarowywania się podczas obchodów tzw. Saturnaliów, czyli festiwalu ku czci boga rolnictwa i zasiewów – Saturna. Saturnaliów nie da się wprost przyrównać do dzisiejszego Bożego Narodzenia, ale możemy się tu dopatrzeć pewnych podobieństw: był to czas wolny od obowiązków, przepełniony zabawą, ucztami i wzajemnymi dowodami sympatii. Bogatsi Rzymianie chętnie obdarzali swoich bliskich różnego rodzaju podarunkami, co miało symbolizować szczodrość i nadzieję na pomyślność w nadchodzącym roku.
Drugim istotnym źródłem inspiracji dla dzisiejszego zwyczaju mogły być tradycje germańskie i nordyckie, gdzie w czasie przesilenia zimowego także wymieniano się darami, witając w ten sposób nowy etap przyrody, oczekując przedłużającego się dnia i nadziei na przetrwanie zimy. Z czasem, wraz z chrystianizacją Europy, różne obrzędy pogańskie zostały wchłonięte przez tradycję chrześcijańską, jednak nie straciły całkowicie swego pierwotnego charakteru. Przekształcano je w formy bardziej zgodne z doktryną Kościoła, a jednocześnie zachowano ducha radości, jedności i solidarności, jakie pierwotnie towarzyszyły dawaniu prezentów.
Przełomową rolę w ugruntowaniu zwyczaju ofiarowywania podarunków na święta Bożego Narodzenia odegrała także postać Świętego Mikołaja. Postać tego świętego biskupa z Miry, znanego z hojności wobec ubogich, z czasem stała się symbolem bezinteresownego dzielenia się z innymi. Słynne historie o pieniądzach przekazywanych potajemnie do domostw ubogich rodzin czy też legendy o kosztownościach wrzucanych przez okno stały się fundamentem licznych opowieści ludowych. Na przestrzeni wieków imię Mikołaja obrosło w kolejne legendy, a sama postać zyskała radosny, bardziej świecki wizerunek, który obecnie częściej kojarzymy z uśmiechniętym, dobrodusznym staruszkiem w czerwonym stroju. Dziś to właśnie „Mikołaj” w takiej lub innej formie – w zależności od regionu – przynosi dzieciom i dorosłym prezenty pod choinkę, a tradycja zyskuje coraz to nowe oblicza, będąc zarazem głęboko zakorzenioną w przeszłości.
Ewolucja tradycji bożonarodzeniowych
Choć historia wręczania darów na święta Bożego Narodzenia sięga wspomnianych pogańskich i chrześcijańskich korzeni, to kształt, jaki znamy dzisiaj, jest efektem procesów społecznych i kulturowych, które stopniowo zachodziły na przestrzeni wieków. Jeszcze do niedawna, w wielu krajach – zwłaszcza w Europie – prezenty były skromne i często obejmowały owoce, orzechy czy ręcznie wykonane drobiazgi, takie jak skarpety, rękawiczki bądź ozdoby. W XIX wieku, szczególnie w krajach anglosaskich, zaczęto coraz bardziej podkreślać rodzinny charakter świąt, a w prasie i książkach pojawiały się liczne ilustracje, które promowały wizerunek przytulnego, ciepłego domowego ogniska. Zarówno w Wielkiej Brytanii, jak i w Stanach Zjednoczonych, wzrastało zapotrzebowanie na różnorodne przedmioty i akcesoria, co przyczyniło się do rozwoju rynku prezentów. Z czasem handel świąteczny nabierał coraz większego rozmachu, zwłaszcza gdy bożonarodzeniowe zwyczaje zaczęły być łączone z duchem konsumpcjonizmu. W XX wieku rozwój przemysłu, masowej produkcji i nowoczesnych technologii komunikacji sprawił, że sklepy, zarówno stacjonarne, jak i później internetowe, zyskały znaczenie jako miejsca, w których można było nabyć niemal każdy upominek, często w wersjach luksusowych i spersonalizowanych. Rodzinna atmosfera świąt, lansowana w mediach, filmach i reklamach, spotykała się z coraz większą potrzebą ludzi, aby okazać miłość i wdzięczność poprzez wymianę prezentów. Współcześnie święta Bożego Narodzenia to dla wielu firm i marek kluczowy okres w roku – sezon, w którym intensywnie promowane są rozmaite towary, od zabawek, przez elektronikę, po ekskluzywne kosmetyki czy biżuterię. Na popularności zyskały też tzw. zestawy prezentowe – gotowe paczki z różnorodnymi produktami, elegancko zapakowane i często spersonalizowane. Choć z jednej strony mamy do czynienia z wielką skalą konsumpcji, której można zarzucić nadmierną komercjalizację świąt, z drugiej strony gest obdarowywania wciąż pozostaje głęboko zakorzeniony w wartościach rodzinnych i przyjacielskich. Dzięki temu tradycja ma szansę przetrwać w zmieniającej się rzeczywistości, wciąż przypominając o życzliwości i ciepłych relacjach międzyludzkich.
Współczesne znaczenie prezentów i duch Bożego Narodzenia
Dla współczesnego człowieka Boże Narodzenie może mieć różne oblicza. Dla jednych jest to czas refleksji i pielęgnowania wartości religijnych, dla innych głównie okazja do spotkań z najbliższymi i chwila wytchnienia od codziennych obowiązków. W obu przypadkach jednak prezenty stanowią istotny element świątecznych obchodów, symbolizując radość, dzielenie się i otwartość na drugiego człowieka. Warto przy tym podkreślić, że sam gest obdarowywania bywa ważniejszy niż to, co fizycznie znajduje się w pudełku – liczą się intencje, emocje oraz wspólnie spędzony czas. We współczesnej rzeczywistości istotną rolę odgrywa również personalizacja prezentów. Ludzie coraz częściej szukają sposobów, by upominek był nie tylko ładny i użyteczny, ale też podkreślał indywidualny charakter obdarowywanego. Pojawiają się personalizowane przedmioty z grawerem, zestawy tworzone na zamówienie czy rękodzieło, które pozwalają przekazać wyjątkową myśl. Zyskują na popularności także akcje charytatywne, w których prezent w postaci zabawek, ubrań czy innych przedmiotów przekazywany jest potrzebującym dzieciom czy rodzinom. Pokazuje to, że nawet w erze masowej produkcji, duch Bożego Narodzenia nie traci na znaczeniu, a wręcz przejawia się w nowe, pozytywne sposoby.
Obdarowywanie prezentami na święta Bożego Narodzenia nie jest więc tylko kolejnym przejawem konsumpcjonizmu, chociaż taki obraz często malują nam media czy galerie handlowe. To tradycja, która, choć ewoluowała i wchłonęła różne wpływy, wciąż odwołuje się do najważniejszych ludzkich uczuć: miłości, radości, solidarności i wdzięczności. Można zatem powiedzieć, że gest ten wpisuje się zarówno w religijne, jak i świeckie pojmowanie świąt – jednoczy ludzi, umacnia więzi i przypomina o dawnych wierzeniach, czerpiąc z nich moc dla współczesności. Dzięki temu kolejne pokolenia będą wciąż chętnie przekazywać sobie nawzajem prezenty, zachowując ducha Bożego Narodzenia w nowoczesnym, dynamicznie zmieniającym się świecie.